پرسش از دکتر کتایون خوشایی فوق تخصص روان پزشکی کودک و نوجوان
اختلالات عادتی ریشه در کودکی حتی در شیرخوارگی دارند. از شست مکیدن و سر کوبیدن برای خوابیدن شروع می شوند و تا ناخن جویدن، مو کندن و … ادامه پیدا می کنند. یکی از سؤالات والدین این است که چه طور می توانند مانع عادات اشتباه کودکان شوند. با دکتر کتایون خوشابی، روان پزشک کودک و نوجوان درباره منشاء این عادات و نحوه از سر انداختن آنها گفت و گو کرده ایم.
س: خانم دکتر! اختلالات عادتی شامل چه مسائلی می شوند؟
اختلالات عادتی از اختلالات رفتاری جداست. ناخن جویدن شایع ترین اختلال عادتی است. از دیگر اختلالات عادتی می توان به کندن پوست لب و مو یا صدا درآوردن با مفاصل، بال بال زدن، سر کوبیدن به زمین و مکیدن انگشت اشاره کرد. شروع این اختلالات معمولاً از دوره شیرخوارگی و کودکی است و به نسبت در پسرها شایع تر از دخترهاست. این عادات گاهی تا بزرگسالی ادامه پیدا می کنند و کم کم جایگزین می شوند.
س: آیا این عادات مشکل ساز هستند؟
نه، کودک یا نوجوانی که دچار اختلالات عادتی است تنها به کمک آن سعی می کند تنش هایش را تخلیه کند. ترک این عادات سخت است و طبیعی است که با افزایش استرس یا هیجانات بیشتر می شوند.
س: پس نیازی نیست آن را از سر فرزندمان بیندازیم؟
بهترین کار حفظ آرامش است. از 5/3_2 سالگی سن لجبازی کودکان است و والدین باید بکن و نکن را کنار بگذارند. در عوض باید از روش های اصلاح رفتاری استفاده کنند، مثلاً اگر کودکی عادت به ناخن جویدن دارد باید غیرمستقیم دستان کودک را به کار بگیرند و خمیر دست او بدهند تا بازی کند. از لاک تلخ هم می توان استفاده کرد، اما این کار را برای کودکان زیر 5 سال توصیه نمی کنیم زیرا ممکن است کودک واکنش شدیدی نشان دهد و حتی از غذا زده شود.
س: می توان از روش های تشویقی یا تحریمی هم کمک گرفت؟
بله، البته همکاری خود کودک لازم است. مثلاً اگر کودک در حال تماشای تلویزیون است، به محض این که دست به دهان برد می توان تلویزیون را خاموش کرد تا او متوجه اشتباه خود شود. بعد از 2 بار خود کودک این عادت را هنگام تماشای تلویزیون ترک خواهد کرد.
س: روش تشویقی چطور؟
می توان جدول ستاره کشید و آن را به 3 ستون تقسیم کرد؛ خوب، متوسط و ضعیف. روزهایی که کودک اصلاً عادت را تکرار نکرد، در بخش خوب و به نسبت تکرار عادت در 2 ستون دیگر باید شب برچسب زد. هر 5_ 3 و 8 روز باید تعداد برچسب ها را شمرد و به تناسب آن به کودک هدیه داد. بهتر است این هدیه فرهنگی باشد.
س: اگر کودکی در یک عادت سرسخت بود، چه کنیم؟
معمولاً این حالت بعد از 6 سالگی پیش می آید و تنها راه، جایگزین کردن عادت است، مثلاً اگر می بینید کودکی عادت به بازی کردن با مو دارد و این عادت کم کم به کندن مو رسیده و کودک دچار کچلی منطقه ای شده می توانید خرسی به او بدهید و از او بخواهید در شرایطی که حس می کند لازم است، موهای خرسش را بکند تا استرسش تخلیه شود. البته کنار این کار، تمیز کردن اطراف را هم به او آموزش دهید.
س: چه طور با لجبازی های دوران شیرخوارگی و کودکی برخورد کنیم؟
همراه با اولین راه رفتن های شیرخوار و اولین قاشق به دست گرفتن ها استقلال طلبی کودک آغاز می شود و این موضوع شروع سن لجبازی است. یک شیرخوار 15 ماهه با «نه» گفتن و برعکس عمل کردن لجبازی را آغاز می کند تا نشان دهد دیگر بزرگ شده و توانایی مستقل بودن را دارد و این موضوع تا 3 سالگی ادامه می یابد. این رفتار کاملاً طبیعی است و هر چه والدین در این سن به فرزندشان بیشتر امر و نهی کنند، بدتر خواهد شد. نادیده گرفتن بهترین روش است. اگر کودکی پرتحرک باشد و والدین ترس از شکستن یا خرابی وسایل منزل دارند، بهتر است آنها را جمع کنند تا مرتب مجبور نباشند به کودک امر و نهی کنند. استفاده از افعال منفی هم کمک کننده است، مثلاً استفاده گهگاهی از این جمله «مبادا غذاتو بخوری! اصلاً غذا نخور، من می خوام بخورم!» بسیار به غذا خوردن کودک کمک می کند.
س: با قشقرق کودکان در این شرایط چه باید بکنیم؟
این موضوع هم طبیعی است و با بی محلی والدین پایان می یابد. هر چه کودکی بدقلق تر باشد، میزان قشقرق بیشتر است. برخی والدین گمان می کنند فرزندشان عصبی است، ولی کودکان برای رسیدن به خواسته شان جیغ می زنند و گریه می کنند و این کار طبیعی است. مطمئن باشید سر کوبیدن به زمین شاید صدای بلندی ایجاد کند، اما از نظر مغزی مشکلی پیش نمی آورد، پس نگران نباشید و بی محلی کنید.
یک راهکار مناسب برای مواجهه با کودک لجباز
برخی از والدین، این روش را دوست دارند و می توانند به طور مؤثری از آن استفاده کنند، اما برای برخی به علت پایین بودن ظرفیتشان، این روش فقط فشار روانی و تنش را زیاد می کند. اگر شما هم چنین احساسی داشتید، از این راه صرف نظر کنید. اگر تصمیم گرفتید در مورد یک رفتار از روش نادیده گرفتن سنجیده استفاده کنید، به هیچ وجه به آن واکنش نشان ندهید؛ چه زبانی و چه غیرزبانی. وقتی کودک همان رفتار را انجام می دهد، با حرکات صورت به او اشاره نکرده و حتی نگاهش نکنید. وانمود کنید که متوجه او نیستید. می توانید اتاق را ترک کنید یا رویتان را به سمت دیگری برگردانید. تا زمانی که او به عملش ادامه می دهد، شما نیز این روش را ادامه دهید. این کار خود نوعی توجه است. به او لبخند نزنید زیرا این عمل او را جسورتر می کند. فقط آن قدر به کارتان مشغول شوید که به نظر آید به هیچ چیز در اطرافتان توجه ندارید.
والدینی که بیش از حد امر و نهی می کنند و به علت ایجاد نظم و ترتیب افراطی از قدرت خود استفاده می کنند، بین خود و کودکان کشمکش پدید می آورند که زمینه ای برای پیدایش و تشدید رفتار لجبازی فراهم می کند.
در مورد دستوراتی که به کودک می دهید، فکر کنید. کنار او بنشینید و به چشم هایش نگاه کنید. نام کودک را به زبان بیاورید و او را به انجام کار تشویق کنید. کارهایی را که از کودک انتظار دارید به او بگویید. درخواست های خود را به طور واضح و روشن بیان کنید.
سمیه مقصودعلی
10 راهکار برای عادت دادن بچه ها به رفتار سالم
1. رفتار درست بچه ها را تقویت کنید
درخواستهای مؤدبانه بچه ها را تقویت کنید، نه نالیدن ها، فریادزدن ها، سر به سرگذاشتن ها،کج خلقی ها و قهر کردن هایشان را. رفتار درست را بلافاصله ببینید و تشویق کنید.
2. به آنها بیاموزید که قبل از صحبت فکر کنند
همیشه حین حرف زدن از فرزندتان از او بپرسید: «منظور تو دقیقاً چیست؟»،«چه قدر راجع به این حرف فکر کرده ای؟» از او بخواهید همیشه حرف هایش را بسنجد، بعد بزند. اگر به این روش عمل کرد، برای ثابت قدم بودنش به او پادش دهید.
3. از فرزندتان توقع رفتار خوب داشته باشید.
کودکان باید بدانند شما چه توقعی از آنها دارید و آنها چه توقعی می توانند از شما داشته باشند. وقتی کودکان بتوانند پیش بینی کنند عکس العمل شما در برابر رفتارشان چگونه خواهد بود، می توانند رفتارهای انتخابی خود را بهتر کنند. مطمئن باشید که می توانید به آنها اعتماد کنید.
4. کودکان به حرف های شما اعتماد دارند.
کودکانتان را به شیوه ای تربیت کنید که در هر موقعیتی به مقتضای آن موقعیت رفتار کنند. به آنها بیاموزید تلاش کردن اساسی ترین نکته است. آنها را در موقعیت های خوب تشویق کنید. زمانی که شما فرزندانتان را تشویق می کنید، آنها ایمان و اعتماد شما را به خودشان می بینند و در نتیجه به خودشان و توانایی هایشان ایمان می آورند.
5. وقتی الگوی بدرفتاری را تشخیص دادید، شیوه رفتاری تان را تغییر بدهید
به فرزندتان قوانین رفتاری حاکم بر خانواده تان را بگویید. دقت کنید این قوانین باید مشخص، ثابت و عقلانی باشد. از جدول های رفتاری و تعهدات استفاده کنید. موفقیت ها و رفتارهای خوبشان را پررنگ کنید. از آنها حمایت کنید. تشویق فراموش نشود.
6. از کودکی به آنها درس زندگی بدهید.
وقتی فرزندانتان هنوز کوچک هستند مسئولیت پذیری و تصمیم گیری را به آنها یاد بدهید. این دروس آنها را برای دنیای واقعی آماده خواهد کرد. به خاطر داشته باشید بچه ها به محدودیت ها، ساختارها و قوانینی پایدار و یکنواخت نیاز دارند.
7. فراموش نکنید وقتی از دستشان عصبانی هستید به هیچ عنوان آنها را تنبیه نکنید.
8. به آنها عشق بورزید
با وجود رفتارهای خوب یا بد فرزندانتان به آنها عشق بورزید و روی نکات مثبت اخلاقی و رفتاری شان تمرکز و توجه کنید.
9. به کودکتان بگویید که کار خوب بدون پاداش نخواهد ماند
برای این که فرزندانتان نسبت به انجام کارهای درست احساس خوبی داشته باشند، به آنها بیاموزید خودشان در پی به دست آوردن پاداش کار درست، حس خوب هم می گیرند.
10. محیط و فضای خانوادگی سالم و دلپذیری ایجاد کنید
استعدادها و توانایی های کودکانتان را تأیید کنید و ضعف هایشان را بپذیرید و در رفع این ضعف ها به آنها کمک کنید. قبول کنید هیچ کس بدون عیب نیست و به آنها فرصت جبران بدهید. یادتان باشد سختگیری والدین آفت سلامت فرزندانشان است. با سختگیری بچه ها از کار می افتند.
