شش مرحله ایمان
- دکتر هانیه زائر رضایی، روان شناس بالینی کودک و نوجوان
شاید برای شما هم این سؤال ایجاد شده باشد که چگونه ایمان در افراد شکل می گیرد؟ آیا می توان برای ایمان در سنین مختلف، مرحله تعیین کرد و بر اساس آن مراحل، انتظار رفتارهای متناسب با ایمان داشت؟ آیا ممکن است داشتن انتظار نامعقول از فرزندان در مراحلی که آمادگی کافی برای دینداری ندارند، آنها را از دین منزجر کند؟ جالب است بدانید تأثیر ایمان بر زندگی و مراحل رشد ایمان در افراد، سؤالی بود که ذهن جیمز فاولر، متخصص روان شناسی رشد، استاد الهیات و توسعه انسانی آکادمی الهیات کاندلر و دانشگاه اموری آمریکا را مشغول کرده بود. او در پردازش نظریه توسعه ایمان خود که معروف ترین و پذیرفته شده ترین نظریه در این حیطه است، چند رشته تحصیلی از جمله روان شناسی، الهیات و پزشکی را در یکدیگر ادغام کرد و جنجال های علمی فراوانی برانگیخت. پس از او دانشمندان دیگری نیز وارد این عرصه شدند، اما مبنای کار آنها، آثار فاولر است. البته ناگفته نماند تحقیقات فاولر، مدیون فعالیت های روان شناسان رشد مانند پیاژه و کلبرگ است.
ایمان چیست؟
به اعتقاد فاولر، ایمان امری فطری و ذاتی است که تمام انسان ها با آن به دنیا می آیند. پس نوزادی که متولد می شود، ایمان را همراه خود می آورد و تا هنگام مرگ، 6 مرحله ایمان را طی می کند. او نام اولین مرحله را «ایمان انعکاسی» و نام آخرین مرحله را «تعمیم ایمان» می گذارد.
آیا ایمان در روان شناسی نقش دارد؟
هیچ فرد منصف و عمیق اندیشی نمی تواند نقش دین، ایمان و باورهای دینی را فرایند روانی و معنابخشی زندگی افراد نادیده بگیرد. کارایی دین به عنوان فرایندی درمان بخش، امری غیرقابل انکار است. بنابراین یکی از مباحثی که از دهه 1950 تا به حال در حوضه روان شناسی به صورت جدی مطرح شده و روان شناسان بزرگ را به خود مشغول کرده، تأثیر ایمان بر زندگی افراد بوده است. روان شناسان بزرگی مانند آلپورت(1950)، پیاژه(1954)، یونگ(1958) و کلبرگ(1963)، مطالعات وسیعی در مورد نقش ایمان انجام داده اند. اما در این میان نظریه شش مرحله ای جیمز فاولر در سال 1981 و کتاب «مراحل ایمان» او به عنوان مشهورترین و فراگیرترین نظریه پذیرفته شده است.
مراحل ایمان از منظر فاولر
فاولر در نظریه خود، توسعه ایمان را 6 مرحله ای دانسته است. این در صورتی است که «ایمان مقدماتی» دوران نوزادی را در اولین مرحله به حساب نیاوریم. در غیر این صورت، مراحل، هفتگانه خواهد شد. بیشتر دانشمندان، ایمان مقدماتی را اولین مرحله به حساب نیاورده اند، ما نیز دیدگاه اکثریت را مورد توجه قرار داده و دوران نوزادی را به عنوان اولین مرحله رشد ایمان در نظر نگرفته ایم، گر چه در مورد آن توضیح داده ایم.
مرحله صفر: ایمان مقدماتی در دوران نوزادی
در این دوران، اعتماد در ارتباط دو جانبه نوزاد با والدین یا دیگران شکل می گیرد. ویژگی کلی این دوره ایمان، درک معنای اساسی اعتماد و محبت است که مبنایی برای استقلال، امید و مبنای تمام مراحل بعدی است.
وابستگی به کسی که برای رفع نیازها می کوشد نشان از آن دارد که آدمی در هر مرحله سنی ای که باشد، اگر به نیازمند بودن خود پی ببرد و به کسی که نیازهای او را برآورده می کند، توجه کند، گام بزرگی برای تقویت ریشه های فطری خود برداشته است. این مورد تا جایی پیش می رود تا آدمی قدرشناسانه آمادگی پیدا می کند هر چه بیشتر خود را به او نزدیک کند و در برابر منعم، مخصوصاً اگر خالق او باشد، به فقر و نیاز خود اعتراف کند. پس حقیقت دارد که زمینه گسترش اعتقاد و ایمان را باید در این مرحله تقویت کرد.
مرحله اول: ایمان انعکاسی (کودکی اولیه از 3 تا7 سالگی)
از آنجا که این دوران، دوران تخیل است، کودک با داستان گویی، ایما، اشاره و نمادها تحریک می شود. در این دوره، تخیل کودک از طریق تفکر منطقی کنترل نمی شود، بلکه ترکیبی از ادراک و احساس است که تخیلات ماندگار ایجاد می کند.
این مرحله سرشار از تخیل و تقلید بی چون و چراست. دورانی که کودک، فعالانه و مستمر تحت تأثیر الگوها، روش ها، اعمال و داستان های مرتبط با ایمان مشهود و ابتدایی بزرگسالان است. این مرحله، اولین گام خودآگاهی است. کودک خودآگاه، خودمحور است، همان گونه که منظر دیگران را نیز مورد توجه قرار می دهد. در این مرحله، اولین آگاهی نسبت به مرگ و جنسیت و تابوهای قوی را می یابیم.
نامگذاری این مرحله به انعکاسی، بیانگر این واقعیت است که ایمان کودکان در این مرحله، متکی بر استدلال نیست؛ یعنی ایمان کودکانه است؛ دورانی که او ممکن است به هر کس _ اعم از رهبر مذهبی، معلم و والدین_ که او را الگو می پندارد اعتماد کند و هر چه را که می شنود باور کند. کودک مقررات را ثابت و مطلق می پندارد.
بر این اساس، او خود را موجودی گوش به فرمان می داند که به خود اجازه نمی دهد از فرمان بزرگ ترها تخلف کند. ممکن است کودک قرآن و نماز بخواند زیرا رفتار دیگران را مشاهده کرده یا دیگران به او توصیه کرده اند. به همین دلیل، اگر کسی به کودک نگوید چه باید بکند، ممکن است او در طریق رشد ایمان دینی خود هیچ کاری انجام ندهد. پس ایمان کودکان در این مرحله، انعکاسی از ایمان بزرگسالان و اطرافیان است.
تکرار مفاهیم دینی و ذکر خدای متعال در حضور کودک، به گونه ای که صدا را به صورت واضح بشنود، همراه بردن کودک در مجامع مذهبی، مخصوصاً مشارکت دادن او در جلسات دینی ویژه کودکان، توجه والدین و مربیان به رفتارهای خود و توجه به نقش الگودهی، خواندن داستان های دینی یا اخلاقی برای آنها و داستان هایی که بتوانند خود را به جای قهرمان آن بگذارند و رفتار انسانی او را تقلید کنند، فعالیت هایی هستند که در این مرحله در رشد و توسعه ایمان دینی کودکان مؤثرند.
مرحله دوم: ایمان افسانه ای واقعی (دوران کودکی)
توانایی در حال توسعه اندیشیدن منطقی که باعث می شود معنای زندگی را در داستان ها بیابند و باورها و رفتارهایی مرتبط با نمادهای مرتبط با جامعه را بپذیرند باعث می شود، نمادها به عنوان معانی تک بعدی و واقعی پذیرفته شوند. داستان ها مهم ترین شیوه وحدت بخشی و ارزش بخشی به تجارب هستند. این مرحله، ایمان مدرسه ای است و ویژگی آن، دقت فزاینده در اتخاذ دیدگاه دیگران است. نمایش و افسانه، راهی برای پیدا کردن و هماهنگ کردن تجارب است. تفاوت عمده این مرحله با مرحله اول، شروع به خروج تدریجی از دنیای تخیل، مواجهه بیشتر با واقعیات و ایجاد دغدغه های عقیدتی و اخلاقی است. در عین حال، عدم ثبات اندیشه و اخلاق را نیز می توان از ویژگی های این دوره دانست.
در این مرحله، فعالیت های شناختی بیش از پیش وارد معرکه می شوند و کودک یا نوجوان از تقلید صرف پا را فراتر می گذارد. بر همین اساس، او با سؤالاتی پیچیده تر از دوران اول، درگیر است. علاوه بر این، مشاهده عملکرد متضاد اطرافیان نیز برای او سؤال برانگیز است. بچه ها داوری اخلاقی خود را بیشتر بر اساس نتایج و پیامدها مبتنی می کنند، در حالی که در سنین بالاتر، داوری های آنها بر اساس نیات است، مثلاً زمانی که داستان دو کودک را می شنوند که یکی از آنها هنگام کمک به مادر، تعداد 15 استکان و دیگری هنگام دزدی کردن فقط یک استکان را شکسته، داوری کودکان کم سن و سال تر این است که اولی کار بدتری کرده است. او قبل از هر چیز، تعداد و نتیجه را مورد توجه قرار می دهد، در حالی که کودکان بزرگ تر، بر حسب انگیزه که زیربنای اعمال است خطاها را داوری می کنند.
یکی دیگر از تمایزات این مرحله، آغاز درونی سازی اندیشه ها و ارزش هاست؛ به این معنا که کودکان تلاش می کنند خود را از اندیشه های بیرونی گرفته شده از دیگران رها و اندیشه های جدید را انتخاب و درونی کنند. بنابراین ارائه الگوهای زنده و موفق یا از طریق نقل و در اختیار گذاشتن داستان ها و نرم افزارهای سازنده و بیان حسن عاقبت رفتارهای اخلاقی و پیامدهای منفی رفتارهای غیراخلاقی در به سلامت گذشتن از این مرحله تأثیر به سزایی دارد. تجربه نشان داده استفاده از اجبار و تحمیل، چه در گفتار و چه در عمل، مخصوصاً برای این گروه سنی تأثیری عکس دارد. برخی ضعف ها در عملکرد دینی، ریشه در تحمیل دارد.
مرحله سوم: ایمان ترکیبی قراردادی (دوران نوجوانی)
توانایی های شناختی جدید، فرد را ملزم می کند تصاویر ناهمگون از خود را در هویتی واحد و منسجم ادغام کند. باورها و ارزش های شخصی که اغلب از روی اندیشه انتخاب نشده اند، ترکیب می شوند و به اندازه ای تکامل پیدا می کنند که هویت منسجمی ایجاد کنند. تجربه نوجوان در این مرحله، به ورای خانواده گسترش پیدا می کند. مرحله سوم، برای بسیاری از نوجوانان، ماندگار است. تصویر فرد از ارزش و قدرت، ناشی از مواردی است که در روابط شخصی تجربه شده اند. این مرحله، مرحله انطباق است. در این مرحله، آدمی دارای ایدئولوژی است و طبقاتی کم و بیش ماندگار از ارزش ها و باورها دارد، اما آنها را برای آزمودن، عینی نکرده است، به این معنا که از داشتن آن آگاه نیست. یکی از خطرات یا کاستی های این مرحله، این است که نظارت و ارزیابی های دیگران که به صورتی اطمینان بخش درونی شده، تقدس می یابد. از ویژگی های این مرحله پذیرش انتظارات دیگران، درونی کردن دیگران، برگزیدن ارزش ها و پندارها، انطباق و هماهنگی با داوری دیگران و داشتن ایدئولوژی ای که هنوز آن را عینی نکرده است و این، اولین مرحله شکل گیری افسانه های شخصی است.
تغییرات مهم در شرایط جسمانی و روان شناختی، درگیر شدن با بحران بلوغ، گسترده شدن حلقه دوستان، احساس استقلال و فراهم آوردن امکان تصمیم گیری های شخصی، آغاز تمرین خروج از سلطه دیگران، درونی کردن عقاید نزدیکان، احساس نیاز بیشتر به دلبستگی عقیدتی، کسب توانایی های شناختی جدید، اهمیت بیشتر الگوها و احیاناً توصیه ها، مخصوصاً الگوهای مورد علاقه و حرکت به سوی انسجام هویت خود که تا کنون برای او تعریف نشده مانده، از ویژگی هایی است که برخی توسعه یافته از مرحله سابق و بعضی خاص این دوره است؛ ویژگی هایی که هر یک به صورتی اثرگذار ممکن است شرایط ایمانی فرد را تحت تأثیر قرار دهد.
مرحله چهارم: ایمان فردی اختصاصی، همراه با تعمق (دوره جوانی و بالاتر)
تعمق نقادانه در باورها و ارزش ها، درک خود و دیگران به عنوان جزیی از نظام اجتماعی، درونی کردن اختیار و تصور پذیرش مسئولیت برای انتخاب درست ایدئولوژی و شیوه زندگی از ویژگی های این مرحله است. این مرحله، پایان جوانی و آغاز بزرگسالی است؛ دورانی که به صورت جدی، فرد باید در برابر اعمال ، شیوه زندگی، باورها و نگرش هایش پاسخگو باشد. مرحله چهارم بیش از هر گروه سنی با جوانان تناسب دارد. بسیاری از جوانان به این مرحله نمی رسند و گروه قابل توجهی از آنها، فقط در اواسط دهه سوم یا دهه چهارم به این مرحله دست می یابند. ویژگی این مرحله رشد دوجانبه است. خودی که در هویت او تثبیت شده و ایمانی که از حلقه اطرافیان اتخاذ و درونی شده است. این مرحله، مرحله افسانه زدایی است. انتظار این است که در این مرحله، زندگی و از جمله مسائل معنوی، شکل جدیدتری پیدا کند؛ عبرت ها مایه اعتبار قرار گیرد، پیشامدهای زندگی او را به تفکر وادار کند، امور عاطفی دیگران برای او اهمیت بیشتری بیابد، نگرش او بیشتر به آینده زندگی جلب شود، با وجود استمرار تأثیرگذاری منابع قدرت، ایمان را انحصاری کند، در باورهای خود نقادانه اندیشه کند و برای رشد و دانایی خود پیوسته بکوشد، برای مواجهه بیشتر با فراز و نشیب ها و مشکلات حاد زندگی، از امور معنوی مانند توکل، امید، قضا و قدر و معاد بیشتر استعانت جوید و هنگام بن بست روانی به نیرویی امید بندد که او را همه کاره که نه، بلکه تمام هستی خود می پندارد.
مرحله پنجم: ایمان انضمامی (دوران میانسالی و بالاتر)
پذیرش قطب های متعدد در زندگی ، انعطاف پذیری در برابر تضادها و نیاز به تفاسیر چندگانه از واقعیت، از علائم این مرحله است. در این مرحله باید اصلاحات جدید انجام گیرد و فرد از ندای درونی خود، عمیق تر استقبال کند. مهم تر آن که این مرحله شامل بازشناسایی نقادانه از ناهوشیاری اجتماعی، اعم از افسانه ها، تصاویر آرمانی و تعصبات است. هر اندازه که مرحله سابق در جهت روشنگری حد و مرزهای خود و دیدگاه ها تلاش می کرد، در این خلل و فرج و نفوذپذیری ایجاد می شود. با وجود ضد و نقیض های آشکار، این مرحله تلاش می کند تخالف ذهن و تجربه را به یگانگی برساند. خطر این مرحله زمینگیر شده منفعلانه یا بی تحرکی است که نمود آن گوشه گیری از روی بدگمانی و منشاء آن درک متناقض از حقیقت است. انتظار از کسانی که به این سن رسیده و مراحل ایمان را به سلامت طی کرده اند، این است که با عبور از شبهه های عقیدتی، اخلاقی و پاسخگویی مناسب به سؤالات اساسی زندگی، به استحکام عقیدتی رسیده و اما و اگرهای عقیدتی و اخلاقی را از سر گذرانده باشند. اندیشیدن به سرانجام کارها، تصمیم گیری های سنجیده، حاکمیت عقل بر هوا، گذر از خامی جوانی، کاستن از میزان آرزوها، تفکر بیشتر درباره سرانجام زندگی دنیوی و دنیای پس از مرگ، کیفیت جبران خطاها و تلاش برای جبران عمر از دست رفته، توجه بیشتر به احیای ویژگی های انسانی در وجود خود، تمایل بیشتر به محبت کردن و محبت دیدن، نیاز بیشتر به احترام و تلاش برای عمل مطابق ویژگی های شخصیتی انسانی در آن سن را می توان از ویژگی قابل انتظار مرحله پنجم دانست. این مرحله متضمن روابط پویا و قابل اعتماد با خداست. از میانسالی به بالا، نیاز بیشتر به گسترش دادن حلقه ارتباطی، از جمله تمایل بیشتر به شرکت در مراسم مذهبی، حساسیت بیشتری پیدا می کند. انتظار این است که فرد دست خدا را به صورتی آشکارتر در تمام پدیده ها و حوادث هستی مشاهد کند و پا را از عالم حس فراتر گذارد، به عالم غیب بیش از پیش راه یابد و در مورد خدا و عالم نامشهود، شناخت عمیق تر کسب کند و از اندیشه های دینی خود اندیشمندانه دفاع کند.
مرحله ششم: تعمیم ایمان (از دوران بزرگسالی تا پایان عمر)
افراد در این مرحله، به سوی یگانه شدن با قدرت هستی پیش می روند. بصیرت و تعهد پیدا می کنند. خود را وقف غلبه بر تبعیض، ستم و خشونت می کنند، به صورتی مؤثر و قابل پیش بینی، به منافع عمومی و تفکیک ناپذیر محبت و عدالت واکنش نشان می دهند.
بسیار نادرند کسانی که به این مرحله راه می یابند. بر اساس این توصیفات، می توان این ویژگی ها را برای این مرحله برشمرد؛ عبور از فردیت، گسترش و تعمیم ایمان تا جایی که دیگر به خود نمی اندیشد، بلکه دیگران برای او بیش از خودش اهمیت پیدا می کنند، گویا راه او را به سوی یگانه شدن با قدرت هستی ، از طریق خدمت و محبت به دیگران می گذرد، مرحله احساس یگانگی با خداست، دورانی که انسان ها زندگی و سرمایه عمر خود را برای قدرت بزرگ هستی خرج می کنند. دو مفهوم عبور از مرز فردیت و رسیدن به بصیرت و تعهدی که محبت و خدمت به دیگران برای او اولویت پیدا می کند، از مفاهیم کلیدی این مرحله است. در این مرحله، انسان ها میان دو مرز قرار می گیرند. عمر از دست رفته و مرگی که صدای آن از نزدیک شنیده می شود. با از دست دادن توان، از دست رفتن لذت و روی آوردن بیماری و سستی و ظاهر شدن آثار مرگ، حسرت و ندامت بر کرده ها و ناکرده ها، بیش از پیش جان آدمی را فرا می گیرد و انتظار این است که گوش شنوای انسان ها بازتر شود.
منبع بر گرفته از By James W. Fowler stages of faith
جیمز فاولر
تأثیر ایمان بر زندگی و مراحل رشد ایمان در افراد، سؤالی بود که ذهن جیمز فاولر، متخصص روان شناسی رشد، استاد الهیات و توسعه انسانی آکادمی الهیات کاندلر و دانشگاه اموری آمریکا را مشغول کرده بود. او در پردازش نظریه توسعه ایمان خود که معروف ترین و پذیرفته شده ترین نظریه در این حیطه است، چند رشته تحصیلی از جمله روان شناسی، الهیات و پزشکی را در یکدیگر ادغام کرد و جنجال های علمی فراوانی برانگیخت. پس از او دانشمندان دیگری نیز وارد این عرصه شدند، اما مبنای کار آنها، آثار فاولر است. البته ناگفته نماند تحقیقات فاولر، مدیون فعالیت های روان شناسان رشد مانند پیاژه و کلبرگ است.
هیچ فرد منصف و عمیق اندیشی نمی تواند نقش دین، ایمان و باورهای دینی را در فرایند روانی و معنابخشی زندگی افراد نادیده بگیرد. کارایی دین به عنوان فرایندی درمان بخش، امری غیرقابل انکار است و یکی از مباحثی که از دهه 1950 تا به حال در روان شناسی به طور جدی مطرح شده و روان شناسان بزرگی به آن پرداخته اند، تأثیر ایمان بر زندگی افراد بوده است.
محدودیت های دیدگاه فاولر
بی تردید تلاش فاولر برای تعیین مراحل رشد ایمان، مبتکرانه و ارزشمند است، اما این به معنای کامل بودن دیدگاه او در همه ابعاد نیست و این پرسش ها هم چنان بی جواب مانده اند:
- آیا مؤمنان برای رسیدن به آخرین مرحله ایمان، لزوماً باید همه این مراحل را طی کنند؟ آیا امکان ندارد انسانی بدون طی مراحل میانی، به صورت جهشی به آخرین مرحله دست یابد؟
- روش رسیدن به هر کدام از مراحل ایمان چیست و برای رسیدن به آن چه اقداماتی باید انجام داد؟
- آیا میان انسان های عادی می توان فرد یا افرادی را نام برد که تمام مراحل را طی کرده باشند؟
- آیا کسی هست که به هیچ یک از مراحل ایمان دست پیدا نکرده باشد؟
