چگونه پایبندی به اخلاق را به کودکان بیاموزیم؟

دکتر هانیه زایررضایی

لارنس کلبرگ (Lawrence Kohlberg) یکی از مهم ترین نظریه پردازانی است که درباره رشد اخلاقی در انسان ها مطالعه کرده است. او معتقد است رشد اخلاق طی مراحلی که از قبل برنامه ریزی شده پیش می رود، یعنی این یک قاعده همگانی یا جهان شمول است و با اتمام یک مرحله، مرحله بعدی، که آمیزه ای از تجربیات مرحله قبل و تجارب جدید است، ظاهر می شود. منظور کلبرگ این است که این مراحل به صورت ژنتیکی برنامه ریزی شده و به دنبال یکدیگر ظاهر می شوند، اما چرا حرف زدن، راه رفتن و … که آنها نیز برای کامل شدن مراحلی را طی می کنند، همه افراد به سطوح بالای رشد اخلاقی نمی رسند؟ آیا می خواهید بدانید که شما از نظر اخلاقی در چه مرحله ای هستید؟ روش کلبرگ برای پیدا کردن این که هر فرد در چه سطح اخلاقی قرار دارد این بود که داستان هایی را مطرح می کرد که در آنها چالش ها و محدودیت های اخلاقی وجود داشت. او این داستان ها را معماهای اخلاقی می نامید و از افراد می خواست درباره محتوی داستان ها و آن چه که قهرمانان داستان انجام داده اند، قضاوت کنند. سطح قضاوت اخلاقی به نوع استدلالی که فرد به کار می برد، بستگی دارد؛ نه به محتوی قضاوت او. پس یک جواب درست یا یک جواب نادرست وجود ندارد و به دلیلی که فرد برای جوابش می آورد، نمره داده می شود؛ یعنی فردی که می گوید قهرمان داستان نباید این کار را می کرد، ممکن است نمره ای معادل با کسی که می گوید قهرمان کار درستی انجام داده، بیاورد و این موضوع به دلایلی که در مورد قضاوتش ارائه می دهد، بستگی دارد. کلبرگ پس از تحلیل پاسخ به این معماها، سطوح قضاوت اخلاقی افراد را معین می کرد. از نظر او، افراد در 3 سطح اخلاقی قرار می گیرند که هر یک از این سطوح، خود به دو مرحله تقسیم می شود.

سطح اول: اخلاق پیش عرفی

سطح اول، اخلاق پیش عرفی یا پیش قراردادی است که کودکان از 4 تا 10 سالگی در این سطح قضاوت اخلاقی قرار دارند. کودکان در این سن، اخلاقی عمل می کنند تا از مجازات اجتناب کنند یا پاداش بگیرند. از دید آنها، معیارهای اخلاقی از سوی والدین و بزرگ ترها تعیین می شوند و افراد باید برای گریز از مجازات یا کسب پاداش از آنها پیروی کنند. این سطح شامل دو مرحله است.

مرحله 1) اجتناب از تنبیه: در این مرحله کودک برای این که مجازات نشود از معیارهای اخلاقی دیگران (والدین) تبعیت می کند و به انگیزه های فردی که در داستان عملی را مرتکب شده، توجه چندانی ندارد، بلکه بیشتر به پیامد آن فکر می کند.

مرحله 2) کسب پاداش: در این مرحله کودک از مقررات والدین اطاعت می کند تا مورد تشویق قرار گیرد یا پاداشی دریافت کند. کودکان عملی را اخلاقی می دانند که برایشان فایده ای داشته باشد، پس سودجویی، معیار قضاوت اخلاقی است.

به طور کلی می توان گفت در این سطح اخلاقی، کودکان در مورد درست و نادرست فقط بر حسب عواقب عمل قضاوت می کنند. مثلاً اگر بگوییم: «فردی که سهواً 10 بشقاب را شکسته کار بدتری انجام داده یا کسی که عمداً یک بشقاب را شکسته؟» کودک پاسخ می دهد کسی که 10 بشقاب را شکسته کار بدتری انجام داده است.»

سطح دوم: اخلاق متعارف

سطح دوم، اخلاق متعارف یا قراردادی که کودکان از 10 تا 13 سالگی در این سطح قرار دارند. در این سطح کودک علاقه مند است با کارهای خود دیگران و به خصوص والدینش را خشنود کند، یعنی تحسین آنها را برانگیزد. در این سطح او گرایش به اطاعت کامل از قوانین دارد، اما این بار اطاعت از قوانین فقط برای دوری از مجازات یا کسب پاداش نیست، بلکه آن چه که مهم تر است، محبوبیت و نهایتاً حفظ نظم جامعه است.

این سطح نیز شامل 2 مرحله است:

مرحله 3) تحسین و تأیید از جانب والدین: در این مرحله کاری که تأیید والدین و دیگران را به دنبال داشته باشد از نظر اخلاقی قابل دفاع و درست است. کودک سعی می کند به چشم خودش و دیگران خوب جلوه کند. در این جا، برخلاف سطح قبلی، کودک به نیت هم علاوه بر پیامد، اهمیت می دهد.

مرحله 4) حفظ نظم اجتماعی و وظیفه شناسی: در این مرحله، هر کاری که مطابق با قانون و مورد تصویب مراجع قدرت باشد، از لحاظ اخلاقی قابل قبول است. علاوه بر این، هر انسان موظف است به تعهدات و وظایف خود، به شکلی که جامعه تعیین کرده،عمل کند. بطور کلی در این سطح، تأکید بر روابط بین افراد و ارزش های اجتماعی و فرهنگی است و زمانی که این موارد یا علایق شخصی منافات داشته باشند، ارزش های اجتماعی و تعهدات، مقدم هستند. کودک نه تنها خود را با نظم اجتماعی هماهنگ می کند، بلکه آن را توجیه و از آن حمایت خواهد کرد.

سطح سوم: اخلاق پس عرفی

سطح سوم، اخلاق پس عرفی یا مافوق قراردادی که افراد از 13 سالگی به بعد به این سطح می رسند و وقتی به این جا می رسند، در واقع به اخلاق واقعی دست پیدا کرده اند. در این سطح، فرد برای اولین بار متوجه می شود که ممکن است بین 2 معیار اخلاقی که هر 2 پذیرفته شده هستند، تضاد وجود داشته باشد. او ضمن قبول داشتن قوانین ممکن است به نارسایی بعضی از موارد قانونی پی ببرد و بفهمد که افراد دیگر ممکن است عقاید و ارزش های متفاوتی داشته باشند که نادرست هم نباشد. این سطح نیز 2 مرحله دارد:

مرحله 5) اخلاق قراردادی: در این مرحله فرد به قوانین و مقررات به عنوان نوعی قرارداد اجتماعی نگاه می کند و می فهمد که هدف از قوانین، تأمین خوسته های اکثریت جامعه و بالا بردن رفاه اجتماعی است، اما قوانین هم گاهی نقص دارند، پس اعتبار قانون ممکن است در مواردی زیر سؤال برود. در این شرایط ممکن است صحت و همیشه درست بودن بعضی قوانین مورد تردید قرار گیرد.

مرحله 6) پایبندی به اصول و وجدان فردی: این مرحله، بالاترین و عالی ترین مرحله رشد اخلاقی است. فرد بر اساس درونی کردن موازین اخلاقی، شخصاً اصولی را انتخاب می کند و در هر موقعیتی به آنها پایبند باقی می ماند. در این مرحله اگر قانون با اصول انتخاب شده فرد مغایر باشد، وی از قانون پیروی نخواهد کرد. پس قضاوت اخلاقی در این سطح بر اساس اصول انتزاعی است، یعنی کاری درست است که فی نفسه در آن لحظه درست است، نه به این علت که جامعه آن را درست می داند. در کل فقط 10 درصد افراد به مرحله 6 که آرمانی ترین مرحله رشد اخلاقی است، می رسند و اغلب بزرگسالان در مرحله 3 یا 4 از سلسله مراتب کلبرگ باقی می مانند. کلبرگ می گوید: «ظاهراً این مرحله خاصی است که افراد خارق العاده مثل گاندی، مارتین لوتر کینگ و مادر ترزا و رهبران دینی به آن می رسند.»

کسی که در مرحله 6 اخلاقی کلبرگ قرار دارد، فقط برای پیشبرد موقعیت اجتماعی خود به دوستی با کسی وانمود نمی کند و وقتی به آن چه که خواست، رسید، این دوستی را پایان نمی دهد. برای او هر انسانی به سهم خود مهم است و باید به احساسات او احترام گذاشت. برای او عدالت زمانی برقرار می شود که هر کس بی طرفانه خود را جای دیگران فرض کند و بدون هیچ قضاوتی کار درست را انجام دهد.

رشد اخلاقی پله پله است، پس هر کسی برای رسیدن به مرحله 6 باید حتماً 5 مرحله قبل را پشت سر گذاشته باشد.

4 نمونه از داستان ها و چیستان های اخلاقی کلبرگ

داستان اول

زنی به نوع خاصی از سرطان مبتلاست و در آستانه مرگ قرار دارد. فقط یک نوع دارو ممکن است جان او را از مرگ نجات دهد که یک داروسار که در همان شهر زندگی می کند به تازگی آن را کشف کرده است. ساختن دارو برای داروساز گران تمام شده، ولی او دارو را فقط به 10 برابر قیمت ساخت آن می فروشد، یعنی ساختن دارو برای او مبلغ400 دلار هزینه داشته، ولی آن را به قیمت 4000 دلار می فروشد. هانس، همسر این زن بیمار، برای قرض گرفتن این مبلغ به تمام افرادی که می شناسد، مراجعه و از تمام راه های قانونی اقدام می کند، ولی فقط 2 هزار دلار جمع می کند. او به داروساز مراجعه می کند و به وی می گوید که همسرش در شرف مرگ است و تقاضا می کند دارو را به قیمت ارزان تری در اختیار او قرار دهد، یا به او فرصت دهد که این مبلغ را بعداً به وی بپردازد، اما داروساز قبول نمی کند. هانس ناامید می شود و به این فکر می افتد که دارو را برای همسرش بدزدد.

کلبرگ در ارتباط با این داستان فوق سؤال هایی را مطرح می کند:

آیا هانس باید دارو را بدزدد؟ چرا؟
آیا دزیدن دارو توسط هانس کار درستی است یا نه؟ چرا؟
آیا این وظیفه هانس است که برای نجات همسرش دارو را سرقت کند؟ چرا؟

داستان دوم

جو پسری 14 ساله است که شدیداً دوست دارد با دوستانش به اردو برود. پدر او به او وعده می دهد که اگر بتواند خودش شخصاً هرینه سفرش را پس انداز کند به او اجازه چنین کاری را می دهد. جو با کارهایی مثل توزیع روزنامه در منازل و پخش آگهی بین مردم بالاخره موفق می شود مبلغ 100 دلاری را که لازم دارد، پس انداز کند، ولی زمانی که تاریخ سفر نزدیک می شود، بعضی از دوستان پدر جو تصمیم می گیرند به ماهیگیری بروند. از آن جا که پدر جو برای این سفر پول کافی ندارد از جو می خواهد، پولی را که جمع کرده به او بدهد تا با دوستانش به ماهیگیری برود. جو نمی خواهد از رفتن به اردو بگذرد و به همین دلیل، از دادن پول به پدرش امتناع می کند. کلبرگ در مورد این داستان سؤال هایی را مطرح می کند:

آیا جو باید از پرداخت این پول به پدرش امتناع کند؟ چرا؟
آیا پدرش حق دارد از او بخواهد پول پس انداز کرده اش را به او بدهد؟ چرا؟
آیا ندادن این پول ربطی به یک پسر خوب بودن یا نبودن دارد؟ چرا؟

داستان سوم

جودی یک دختر 12 ساله است. قرار است یک گروه راک برای اجرای کنسرت به زودی به شهر آنها بیاید. مادر جودی به او می گوید که می تواند با جمع کردن پول ناهار و پولی که از پرستاری بچه به دست می آورد برای کنسرتی که دوست دارد، بلیت بخرد. جودی تا موقع کنسرت 20 دلار جمع می کند، در حالی که بلیت کنسرت 15 دلار بود. چند روز مانده به کنسرت، مادر جودی تغییر عقیده می دهد و به او می گوید که باید با پولش لباس مدرسه بخرد، اما جودی تصمیم گرفته به هر قیمتی که شده به کنسرت برود. پس بلیت می خرد و به مادرش می گوید که فقط توانسته 5 دلار پس انداز کند. او به کنسرت می رود و به مادرش می گوید روزی را با یکی از دوستانش گذرانده است. یک هفته می گذرد و مادر چیزی نمی فهمد، اما جودی برای خواهر بزرگ ترش، لوسی جریان را تعریف می کند و می گوید در این باره به مادر دورغ گفته است. لوسی نمی داند باید به مادر در این باره چیزی بگوید یا نه.

کلبرگ می پرسد:

آیا لوسی باید مادر را در جریان بگذارد؟ چرا؟
آیا این که جودی خواهر او است باید روی تصمیم گیری اش درباره این که به مادر بگوید یا نه اثر بگذارد؟ چرا؟
تحت چه شرایطی یک راز باید به صورت راز باقی بماند؟

داستان چهارم

2 مرد جوان که برادر هستند دچار یک مشکل جدی می شوند. آنها مجبور بودند با عجله شهر را ترک کنند، در حالی که نیاز شدید به پول داشتند. کارل که برادر بزرگ تر است، شیشه یک مغازه را شکست و 100 دلار دزدید. باب که برادر کوچک تر است، نزد پیرمردی که به کمک کردن به نیازمندان شهرت داشت، رفت. او به پیرمرد گفت که به بیماری بسیار جدی و خطرناکی مبتلاست و برای عمل جراحی به 1000 دلار پول نیاز دارد. باب از پیرمرد خواست که این پول را به او قرض بدهد و به او قول داد که پس از بهبود این پول را به او باز می گرداند. در واقع، باب به هیچ عنوان بیمار نبود و قصد برگرداندن پول به پیرمرد را نیز نداشت. پیرمرد با این که باب را به خوبی نمی شناخت، پول را به او قرض داد، اما باب و کارل از شهر گریختند ، در حالی که هر کدام 1000 دلار پول داشتند.

حال کلبرگ می پرسد:

کدام برادر کار بدتری انجام داده؟ چرا؟
آیا مهم است که فرد به قولی که به یک غریبه یا کسی که دیگر هرگز نخواهد دید، داده پایبند بماند؟ چرا؟
چرا نباید دزدی کرد؟
آیا پیرمرد به خاطر پولی که به یک غریبه قرض داد، غیرمسئولانه رفتار نکرد؟ چرا؟

منبع: csudh.edu لارنسد، اما جودی برای خواهر بزرک

لارنس کلبرگLawrence Kohlberg))1087_1927، یک روانشناس بود که بیشتر به خاطر نظریه اش بر مراحل رشد اخلاقی شناخته می شود. او به عنوان استاد دانشگاه شیکاگو و دانشگاه هاروارد به تحصیل اشتغال داشته است. نظریه وی توسعه ای بر کار 25 سال پیش ژان پیاژه در ارتباط با رشد اخلاقی در کودکان بود.

مراحل رشد اخلاقی در انسان بر اساس نظریه کلبرگ

چگونه پایبندی به اخلاق را به کودکان بیاموزیم؟

دکتر هانیه زایررضایی