|
«برای مادران خسته ای چون من هم راه حل ارائه بدهید؛ پرستار هستم و ساکن جنوب کشور. دختر و پسری دوقلو دارم که مدام با هم در حال دعوا و شیطنت هستند… انرژی سر و کله زدن با آنها را ندارم. گاهی شیفت شب هستم و صبح که به خانه می رسم و بدرفتاری آنها را می بینیم، کنترلم را از دست می دهم و صدایم را بالا می برم. آنها هنوز ۳ساله نشده اند. واقعا خسته و مستأصلم. چگونه می توانم زندگی و کارم را مدیریت کنم و زیر این فشار له نشوم؟ همسرم هم واقعا همکاری می کند اما ۶صبح می رود و ۸ شب برمی گردد خانه و دور از انصاف است بیش از این از او کمک بخواهم./ ایمیلی بدون ذکر نام از تهران» این هفته ایمیل دیگری هم مشابه همین مورد از یک خانم دکتر جراح (دکتر الف.خ) داشتیم که مادر یک پسر ۵ساله و در شهری دورافتاده مشغول کار است. (رجوع کنید به ستون «آداب تربیت» همین هفته). این خانم از طی دوره دانشجویی و طرح و ساعت های کاری زیاد، آن هم شغلی پراسترس و همراه با بی خوابی گفته و اینکه حس می کند از پسرش دور شده است! ضمنا نوشته اند حس می کنند مادر خوبی نیستند و از همه اینها خسته اند. خلاصه اینکه به نظر می رسد باید در شرایط زندگی امروز، برای مادران شاغل، خصوصا در مشاغل خاص که امکان فرسودگی در آنها بیشتر است، راهنمای زندگی و آموزش مدیریت استرس و حتی آداب فرزند پروری ویژه ای داشت تا مبادا دچار فرسودگی و بیماری های روان پزشکی و افسردگی شوند. با دکتر میترا حکیم شوشتری، روان پزشک کودک و نوجوان و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران در این رابطه صحبت کرده ایم. وقتی این ایمیل ها را برایتان خواندم، بلافاصله ابراز تاسف کردید و گفتید: «وای! باید حتما اطلاعاتی به این مادرها بدهیم که وارد فاز برن اوت (Burn out) نشوند.» منظورتان از برن اوت چیست؟ معمولا به علت استرس های مداوم و مفرط و فشار روانی ناشی از آن، حالت خستگی هیجانی ذهنی و جسمی در فرد ایجاد می شود که به آن «فرسودگی» یا «برن اوت» می گوییم. وقتی فرد مستأصل می شود و حس می کند دیگر نمی تواند به دیگران (خانواده، همکار، دوستان، همسر و بچه ها) پاسخ دهد، یعنی به سمت برن اوت می رود. اگر فشارهای عصبی و استرس ادامه پیدا کند، فرد علاقه و انگیزه اش را از دست می دهد و حالت درماندگی و ناامیدی پیدا می کند. کسانی که هر روز حس می کنند روز بدی در پیش رو دارند، حس خالی بودن از انرژی می کنند و دائم خسته اند و حس می کنند ذهنشان کند شده و راه حلی نمی توانند برای مسائل خود پیدا کنند، به سرعت باید در مورد شرایط خود هوشیار شوند و بدانند به سوی برن اوت و فرسودگی شغلی می روند. حالا مادرانی که در معرض فرسودگی هستند، باید چه کنند تا در دام برن اوت نیفتند؟ اگر علت های برن اوت را بدانند به راحتی می توانند با حذف علت های زمینه ساز فرسودگی از آن پیشگیری کنند. خیلی از افراد تفاوت استرس و فرسودگی یا برن اوت را نمی دانند و با این تصور که تحت استرس هستند، بی آنکه بدانند به سمت فرسودگی و در ادامه آن افسردگی و حس اینکه زندگی دیگر ارزشی ندارد، می روند. پس قبل از بیان علت های برن اوت لطفا تفاوت آن را با استرس برایمان بگویید. در استرس و فشارهای ناشی از آن، هیجان های ما برانگیخته می شود و مدام دنبال راه حل هستیم. حتی اگر آن راه حل ها اضافی و بی فایده باشند، بی قراریم و اصرار بر انجام کار داریم ولی در حالت برن اوت، فرد حس بی تفاوتی، درماندگی و ناامیدی دارد و فکر می کند دیگر نمی شود چیزی را تغییر داد. به همین دلیل است که اولین علامت های برن اوت، علایم هیجانی هستند(حس گیر کردن در مخمصه، شکست، احساس تنها ترین آدم دنیا بودن، هجوم افکار منفی یا دیدن نیمه خالی هر موضوع و شاید حتی گفتن جمله هایی مثل اینکه کاش بچه دار نمی شدم، کاش اصلا سراغ درس و پزشکی و پرستاری نمی رفتم، شاید اگر جراح نمی شدم و…) در حالی که اولین علامت های استرس، علایم جسمی اند مانند معده درد و درد قفسه سینه و علایمی مانند این که در درازمدت می توانند ما را به سمت بیماری های اضطرابی بکشانند. برن اوت فقط خود را با علایم هیجانی نشان می دهد؟ نه، علامت های جسمی و رفتاری هم دارد. علایم جسمی آن حس خستگی و کوفتگی مفرط، سردردهای مکرر، دردهای کمری و دردهای عضلانی مکرر است. پایین آمدن سطح ایمنی بدن که قطعا در پی آن فرد دائم به انواع بیماری ها مبتلا خواهد شد و تغییر الگوی خواب و اشتها نیز از این جمله اند. علایم رفتاری کسی که دچار فرسودگی شده، چیست؟ کسی که وارد این فاز شده؛ از پذیرفتن مسوولیت ها کناره گیری می کند، ارتباط های اجتماعی خود را کاهش می دهد، دیر سرکار می آید و زود می رود، اهمال کار می شود و مدام وعده می دهد «حتما هفته بعد انجامش می دهم» حتی برای خودش هم این طور است. مثلا اگر توصیه کنید باید ورزش کنی تا از این حال و هوا دربیایی، می گوید از شنبه آینده یا از ماه آینده شروع می کنم! رفتارهایی مثل پرخوری های زیاد و مصرف غذاهای پرکالری روش انطباقی است که این افراد معمولا به آن روی می آورند تا بلکه حس موقت لذت و آرامش را تجربه کنند. روی آوردن به مصرف سیگار، الکل و حتی موادمخدر هم جزو علایم رفتاری برن اوت است. در نهایت اینکه افراد دچار فرسودگی در پی یافتن مقصر برای احساس ناکامی خود هستند و با این رفتارها در محیط کاری و قطعا در محیط زندگی با مشکل های متعدد مواجه می شوند. این اتفاق یعنی ورود آنها به چرخه معیوبی که حاصلش جز افسردگی نیست. با این اوصاف، همه مادران شاغل باید علت های برن اوت را بدانند و تا می توانند سر راه آنها سد قرار دهند. در ۳ گروه کلی می توانم علت هایی که باعث می شود به سمت برن اوت برویم، خلاصه کنم؛ علت های مربوط به نوع کار و محیط شغلی، علت های مربوط به شیوه زندگی و در نهایت صفات شخصیتی . خانم ها به خصوص اگر نقش همسری و مادری هم داشته باشند، باید تا می توانند روی محیط کاری و نوع کار و شیوه زندگی شان کار کنند. خانم هایی که محیط کاری شان آشفته و غیرقابل پیش بینی است، باید بدانند فشار هیجانی بالای شغلشان آنها را مستعد ابتلا به برن اوت می کند. نمونه واضح این نوع کار، فعالیت در محیط پزشکی و بیمارستانی است. یک پرستار یا یک جراح هر آن امکان دارد با بیمار بدحال یا مشکلی در رابطه با بیماران مواجه شود و این یعنی فشار و استرس مداوم و غیرقابل پیش بینی. باید دور شیوه های غلط زندگی را خط کشید چون اگر قرار باشد محیط کارمان مناسب نباشد و شیوه زندگی بدی داشته باشیم، به سمت فرسوده شدن حرکت می کنیم. حتما باید خواب خوب، ورزش مرتب و روزانه داشت و غذاهای سالم مصرف کرد. علاوه بر اینها، لازم است وقتی هرچند اندک، برای خود و برقراری ارتباط با دوستان یا رسیدگی به امور شخصی و تمدد اعصاب اختصاص داد، باید از خرده علت هایی که در طبقه بندی نوع کار و شغل می گنجند، آگاه بود و تا جایی که امکان دارد اجازه نداد محیط کار به آن علت های سبب ساز نزدیک شود. منظورتان را با مثال واضح تر می گویید؟ بله، منظورم کارهایی است که فرد حس می کند کنترلی در آنها ندارد. این حس هیچ کاره بودن، واقعا بد است. بودن در محیط کاری که هیچ پاداشی به کار فرد نمی دهند و ارزش کارش را نمی دانند هم فرسودگی می آورد. محیط کاری که وظایف و نقش ها در آن واضح نیست و از افراد بیش از حد توان انتظار دارند یا فرد مجبور است کاری تکراری، همیشگی و کسالت بار را از صبح تا شب انجام دهد(شبیه به بسته بندی های ساده که کارگران روندی یکنواخت در کار دارند)، ممکن است فرد را دچار برن اوت کند. واقعیت این است که بیشتر خانم ها در زندگی امروز مجبورند همانند آقایان کار کنند و در بیشتر محیط های کاری این عوامل فرسوده کننده وجود دارند. کاملا درست است ولی اگر کارفرما یا همکار شما تشکر و پاداش کلامی یا مالی انجام نمی دهد، باید خودتان به کارتان ارزش و به خودتان پاداش بدهید. حتی اگر شده، به صورت ذهنی از خود تقدیر کنید یا برای خود چند شاخه گل بخرید و روی میز کارتان بگذارید تا یادتان بماند اینها پاداش عملکرد خوب دیروز شماست. این رفتار انگیزه تان را بالا می برد و باعث می شود انرژی منفی اطراف نتواند فرسوده تان کند. حتی می توانید برای خود یک هدیه بخرید برای خود شبکه حمایتی ایجاد کنید تا لااقل با کمک همکارانتان بتوانید از پس انجام مسوولیت های زیاد برآیید. چند جور میوه یا خوراکی مانند شکلات همراه داشته باشید و در هیاهوی خسته کننده کار به خود زنگ تفریح بدهید. حتی اگر شده ۲دقیقه فقط به اندازه صرف یک شکلات. با همکارانتان پیاده روی کنید و از چیزهای خوب حرف بزنید. این توصیه ها به خصوص در کسانی که ارباب رجوع زیاد دارند یا که چندشغله هستند، کارآمد است و از فرسودگی ناشی از کار جلوگیری می کند. نوع شخصیت افراد هم در ابتلا به فرسودگی و برن اوت دخیل است؟ شاید در کسی که بدبینی صف ذاتی او است، این توصیه ها عملی نباشد. بله، همان طور که گفتید، کسی که نسبت به خود و اطرافش بدبین است و نگرش منفی دارد، مدام در حال غر زدن است و هیچ چیزی حتی مقطعی او را راضی و خوشحال نمی کند و واقعا نمی تواند برای لحظه هایی با همکارش شکلات بخورد و لبخند بزند و به خستگی جسمی، مشکلات مالی و نگرانی های خانوادگی اش ولو برای چند دقیقه ای که دارد شکلات می خورد، فکر نکند. متاسفانه در میان ما ایرانی ها تعداد کسانی که مدام انرژی منفی می دهند و غر می زنند، کم نیست و در فرصتی مناسب باید در مورد آن حرف بزنیم. علاوه بر بدبین ها، شخصیت های کمال گرا، شخصیت های وسواسی و کسانی که شخصیت نوع A دارند(آدم های کمال گرا، رقابت جو و علاقه مند به کار که گویا در بازه زمانی معین باید به هدف های خود برسند و لحظه ای بیکار نشستن استرس فراوانی به آنها تحمیل می کند) هم در معرض ابتلا به برن اوت هستند. حتی تحقیقات ثابت کرده افراد با تیپ شخصیتیA در معرض ابتلا به انواع بیماری های قلبی عروقی هم هستند که ناشی از استرس مداوم و ویژگی خاص آنهاست. داشتن اعتقاد ها هم نقش خاصی در ابتلا به برن اوت دارد؟ بله. کسانی که از نظر شخصیتی و اعتقادی مرکز کنترلشان درونی است و همه رخدادهای زندگی را به خود ربط می دهند و نقش خود را پررنگ تر از همه می دانند، در معرض ابتلا به فرسودگی هستند. اگر معتقد باشیم برخی رخدادها خارج از حوزه دخل و تصرف و اختیارمان است، قدم موثری در راه پیشگیری برداشته ایم چون همیشه امید داریم امور زندگی از جایی والاتر و بالاتر سر و سامان بگیرد و درست شود. مثلا اگر یک خانم جراح با این اعتقاد سرکار برود که نمی تواند معجزه کند و فقط مسوولیت و وظیفه او استفاده از دانشی است که دارد، هرگز در پی وقوع مشکل برای بیمار حس بی کفایتی نمی کند. اینکه باانگیزه و تلاش، توان خود را به کار گیرد و در صورت خطا خودش را ببخشد، نشانه سلامت روانی او است. بیشتر مادرها این نکته را فراموش می کنند که با خودشان مهربان باشند. آنها هم انسان اند و جایزالخطا پس اگر در یک مورد با بچه شان رفتاری دور از آداب داشتند، باید خود را ببخشند. الهه رضائیان |
